WABI SABI ΚΑΙ Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΤΣΑΓΙΟΥ

Δημοσιεύτηκε στις 29 Ιούλ, 2014

Wabi Sabi είναι η ομορφιά ατελών, προσωρινών και ημιτελών πραγμάτων

Είναι η ομορφιά λιτών και ταπεινών πραγμάτων

Είναι η ομορφιά μη συμβατικών πραγμάτων

Αν κάποιος ρωτήσει ποιό είναι το νόημα του όρου Wabi Sabi οι πιο πολλοί Ιάπωνες θα κουνήσουν το κεφάλι τους, θα διστάσουν και θα ψελλίσουν μερικές απολογητικές λέξεις για το πόσο δύσκολο είναι να το εξηγήσουν. Αν και όλοι σχεδόν οι Ιάπωνες θα ισχυρισθούν ότι κατανοούν το αίσθημα του Wabi Sabi -καθόσον υποτίθεται ότι είναι ένα από τα βασικά στοιχεία του Ιαπωνικού Πολιτισμού- πολύ λίγοι μπορούν να εξηγήσουν ικανοποιητικά αυτό το αίσθημα. Γιατί συμβαίνει αυτό; Μήπως γιατί όπως προτείνουν μερικοί Ιάπωνες σωβινιστές, κάποιος χρειάζεται να έχει την σωστή γενετική προδιάθεση; Μήπως γιατί η Ιαπωνική γλώσσα η οι συνήθειες της χρήσης της είναι καλή για την μετάδοση των λεπτών διακρίσεων της ψυχικής διαθέσεως, της αοριστίας και της λογικής της καρδιάς, αλλά όχι τόσο καλή για την εξήγηση πραγμάτων με ένα λογικό τρόπο; Κατά ένα μέρος, ίσως. Αλλά ο κύριος λόγος είναι ότι οι πιο πολλοί Ιάπωνες δεν έμαθαν για το Wabi Sabi με διανοητικούς όρους, αφού δεν υπάρχουν βιβλία η δάσκαλοι από τους οποίους να το διδαχθούν.

Από την εμφάνιση του σχεδόν σαν ένας τρόπος συγκεκριμένης αισθητικής, το Wabi Sabi, έχει περιφερειακά σχετισθεί με τον Βουδισμό Ζεν. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι το Wabi Sabi είναι το Ζεν των πραγμάτων. Οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με το Wabi Sabi -δάσκαλοι του Τσαγιού, ιερείς και μοναχοί- είχαν όλοι εντρυφήσει στην φιλοσοφία του Ζεν. Ένα από τα κύρια θέματα του Ζεν είναι o οξύς αντι-ορθολογισμός. Στοιχειώδης γνώση, στο δόγμα του Ζεν, μπορεί να μεταδοθεί μόνο από διάνοια σε διάνοια, όχι με τον γραπτό ή τον προφορικό λόγο.

Το Wabi Sabi είναι το πλέον καταφανές και χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτού το οποίο νομίζομε ότι είναι η παραδοσιακή ομορφιά. Κατέχει κατά προσέγγιση την ίδια θέση στο Ιαπωνικό πάνθεον των αισθητικών αξιών όπως το Ελληνικό ιδανικό του Κάλλους. Στην πλήρη έκφραση του είναι ένας τρόπος ζωής ή τουλάχιστον μια ειδική μορφή ομορφιάς. Η πλησιέστερη ελληνική λέξη στο Wabi Sabi είναι πιθανώς το απλός, χωριάτικος, αφελής ( rustic ). Είναι κάτι απλό, ακατέργαστο η φυσικό, με επιφάνειες ανώμαλες και ακανόνιστες.

Στην αρχή οι Ιαπωνικές λέξεις Wabi και Sabi είχαν τελείως διαφορετικές σημασίες. Το Sabi σήμαινε αρχικά το λιτό, το ψυχρό η το ζαρωμένο. Η έννοια του Wabi ήταν να ζει κανείς μόνος μέσα στην μιζέρια, στη φύση, μακριά από την κοινωνία. Κατά τον 14ον αιώνα και οι δύο λέξεις άρχισαν να εξελίσσονται προς την κατεύθυνση πιο θετικών αισθητικών αξιών. Η αυτό-επιβεβλημένη απομόνωση και η εθελούσια ένδεια του ερημίτη και ασκητή κατέστησαν ευκαιρίες για απόκτηση πνευματικού πλούτου. Γι αυτόν που είχε κλίση στην ποίηση αυτό το είδος της ζωής ενθάρρυνε μία εκτίμηση των μικρότερης σημασίας λεπτομερειών της καθημερινής ζωής και την αντίληψη για την ομορφιά των δυσδιάκριτων και παραμελημένων πλευρών της φύσεως.

Οι πρωταρχικές εμπνεύσεις σχετικά με τις μεταφυσικές, πνευματικές και ηθικές αρχές του Wabi Sabi προέκυψαν από τις ιδέες για απλότητα, φυσικότητα και αποδοχή της πραγματικότητας που βρίσκεται στον Ταοϊσμό και τον Κινεζικό Bουδισμό Ζεν. Η πνευματική κατάσταση του Wabi Sabi και η αίσθηση της σημαντικότητας, και οι δύο, προέρχονται από την ατμόσφαιρα της μοναχικότητας και της μελαγχολίας και από την έκφραση του μινιμαλισμού στην Κινεζική ποίηση του 9ου και 10ου αιώνα, και την μονο-χρωματική ζωγραφική με σινική μελάνη. Περί το τέλος του 16ου αιώνα οπωσδήποτε αυτά τα ξεχωριστά στοιχεία Wabi–Sabi συγχωνεύτηκαν σε μία Ιαπωνική σύνθεση. Αν και το Wabi Sabi διείσδυσε σε όλες τις μορφές του εκλεπτυσμένου Ιαπωνικού πολιτισμού και καλαισθησίας, έφθασε στην πιο πλήρη πραγματοποίηση του, στο πλαίσιο της Τελετής του Τσαγιού.

Με ποικίλες ονομασίες όπως Sado, Chado και Cha no Yu, όπως εξελίγχθηκε, έγινε μια κοινωνική μορφή τέχνης συνδυάζοντας μεταξύ άλλων πραγμάτων την επιδεξιότητα στην αρχιτεκτονική: σχεδιασμό εσωτερικών χώρων και κήπων, ανθοδετική, ζωγραφική, προετοιμασία φαγητών και καλλιτεχνικών παραστάσεων. Ο πεπειραμένος δάσκαλος της τελετής του Τσαγιού ήταν κάποιος που μπορούσε να ενορχηστρώσει όλα αυτά τα στοιχεία και τους προσκεκλημένους στην τελετή σε ένα θελκτικό καλλιτε- χνικό δρώμενο το οποίο, θεματικώς, διατηρούσε την συνοχή του.

Ο πρώτος Wabi Sabi δάσκαλος του τσαγιού ήταν ο Murata Shuko (1423-1502), ένας μοναχός Ζεν από την Nara. Αυτή την εποχή στην κοσμική κοινωνία το τσάι είχε γίνει μια επίλεκτη διασκέδαση, όχι σε μικρό ποσοστό, ένεκα της γοητείας που είχε σχέση με την ιδιοκτησία ξενικής προελεύσεως -κυρίως Κινέζικων- κομψών και καλαίσθητων αντικειμένων που είχαν σχέση με την τελετή. Ο Shuko σε αντίθεση με αυτή την μόδα χρησιμοποίησε σκοπί- μως μειωμένης… αισθητικά σημασίας και κατασκευασμένα τοπικά σκεύη όπου ήταν δυνατόν. Αυτή ήταν και αρχή της αισθητικής Wabi Sabi στην τελετή του τσαγιού.

Εκατό χρόνια περίπου μετά τον νεωτερισμό του Shuko, το Wabi Sabi έφθασε στην αποθέωση του από τον Sen no Rikyu (1522-1591). Γιός εμπόρου, ο Rikyu υπήρξε δάσκαλος του τσαγιού, του ισχυρού στρατιωτικού ηγέτη, του Oda Nobunaga. Μετά την δολοφονία του τελευταίου το 1582 ο Rikyu εισήλθε στην υπηρεσία του διαδόχου του, του λαμπρού και εκκεντρικού Τoyotomi Hideyoshi. O Rikyu με άλλους εννέα δασκάλους του τσαγιού βοήθησε τον Hideyoshi στην προμήθεια και αξιολόγηση των διαφόρων αντικειμένων σχετικών με το τσάι και με την ερμηνεία του περίπλοκου πρωτοκόλλου του τσαγιού και των σκευών του. Αν και τα τέλη του 16ου αιώνα ήταν μια περίοδος συνεχών πολέμων, ήταν συγχρόνως περίοδος μεγάλης δημιουργικότητας και εφευρετικότητας στις τέχνες. Στην περίπτωση του τσαγιού υπήρξε μια σημαντική πειραματική περίοδος σε σχέση με τα αντικείμενα και τους αρχιτεκτονικούς χώρους, αλλά και με την ίδια την τελετή αυτή καθαυτή. Κατά την περίοδο αυτής της πολιτιστικής αστάθειας ο Rikyu εξασφάλισε τον αισθητικό του θρίαμβο: Με το να τοποθετήσει ξεκάθαρα ανεπεξέργαστα λαϊκά αντικείμενα αγνώστων ντόπιων καλλιτεχνών -Ιαπώνων και Κορεατών –στο ίδιο καλλιτεχνικό ή και ανώτερο ακόμη επίπεδο σε αντίθεση με τους φανταχτερούς, τέλειους Κινεζικούς θησαυρούς.

Ο Rikyu επίσης δημιούργησε ένα νέο τύπο δωματίου του τσαγιού με πρότυπο μιας καλύβας χωριάτικης με τοίχους τραχείς κατασκευασμένους από λάσπη, με αχυρένια σκεπή και με κατασκευαστικά στοιχεία από ξύλο. Το δωμάτιο περιορίστηκε από τον δάσκαλο στα 3,62 τετ. μέτρα.

Ο Rikyu κωδικοποίησε τους κανόνες της ετικέτας για την πόση μιας κούπας τσαγιού. Η λογική του γι αυτό ήταν ότι αν ο κόσμος δεν ήξερε τους κανόνες, δεν θα ήταν σίγουροι για τις καλλίτερες κινήσεις του σώματος και επομένως δεν θα ήταν ικανοί να ενεργήσουν καλά. Με τα λόγια του Rikyu: «Η σκεπή είναι αρκετή εάν σε προστατεύει από την βροχή, και το φαγητό είναι επαρκές εάν ικανοποιεί την πείνα. Με τα ίδια σου τα χέρια φέρε ξύλα και νερό, βράσε το νερό, ετοίμασε το τσάι, πρόσφερε το στον βωμό, μοιράσου το με τους άλλους και πιες το. Κάποιος ετοιμάζει τα λουλούδια και καίει λιβάνι. Αυτές οι πράξεις γίνονται μαζί για τον σκοπό της μελέτης των πράξεων του Βούδα. Αυτό , επίσης φαίνεται αρκετά απλό όταν το ακούσει κανείς για πρώτη φορά. Αλλά πόσο απλό είναι; Προσπάθησε μόνος σου να βράσεις το νερό, χρησιμοποιώντας κρύο νερό και κάρβουνα. Έπειτα φτιάξε τσάι, πρόσφερε στον βωμό, μοιράσου το με άλλους και μετά πιες το. Αν και ακούγεται εύκολο , θα καταλάβεις ότι δεν είναι και τόσο εύκολο».

Στην πρακτική του τσαγιού, δημιουργείται ένας ιερός χώρος όπου μπορεί κανείς να βρεί παρηγοριά στην ηρεμία του πνεύματος. Τα σκεύη επιλέγονται με ιδιαίτερη προσοχή, και όπως η αίθουσα του τσαγιού και το μονοπάτι του κήπου καθαρίζονται επιμελώς. Το γραπτό ενός ενάρετου ανθρώπου πάνω σε έναν πάπυρο είναι ανηρτημένο στην Tokonoma (εσοχή στον τοίχο), ενώ φρεσκοκομμένα λουλούδια τοποθετούνται από κάτω. Το φως είναι φυσικό, αλλά αμυδρό και διάχυτο, χωρίς να δημιουργεί σκιές, και το νερό στην χύτρα σιγοβράζει πάνω από τα αναμμένα κάρβουνα. Φτιάχνο- ντας τσάι σε ένα τέτοιο περιβάλλον, είναι κάτι το φανταστικό! Εδώ ο άνθρωπος, η φύση και το πνεύμα ενώνονται , μέσω της τελετής του τσαγιού.

Οι αρχές που ανέπτυξε ο Rikyu είναι η αρμονία, ο σεβασμός, η καθαρότης και η ηρεμία. Αρμονία, είναι η ταυτότητα του οικοδεσπότη και του προσκεκλημένου με τους ρυθμούς της φύσεως. Η αρμονική ατμόσφαιρα μιας συγκεντρώσεως για τσάι εξαρτάται από την ένωση το οικοδεσπότη και του προσκεκλημένου. Μια ένωση που πρέπει να είναι απολύτως ειλικρινής και να δημιουργεί αίσθημα εμπιστοσύνης.

Όταν οι προσκεκλημένοι εισέρχονται στο μικρόκοσμο της αίθουσας της τελετής, θα πρέπει να είναι εναρμονισμένοι με αυτόν, όπως είναι και ο οικοδεσπότης. Σεβασμός, είναι η ειλικρίνεια της καρδιάς που επιτρέπει σε κάποιον να δημιουργήσει σχέση με τους άλλους προσκεκλημένους, αναγνω- ρίζοντας με ταπεινότητα την θέση τους. Το να πειθαρχεί κάποιος να είναι ταπεινός τον καθιστά ικανό να δει τον κόσμο όπως είναι στην πραγματικότητα. Η καθαρότης, είναι το να απομακρύνει την σκόνη του κόσμου από την καρδιά και το μυαλό. Η ηρεμία έρχεται με την συνεχή πρακτική της αρμονίας, του σεβασμού και της καθαρότητας στην καθημερινή ζωή. Σε αυτή την πνευματική κατάσταση έχοντας κάποιος βρει την ηρεμία με τον εαυτό του, μπορεί να μοιραστεί μια κούπα τσαγιού με ένα άλλο.

Ένα μεγάλο μέρος της ομορφιάς της συγκεντρώσεως για την τελετή του τσαγιού είναι οι κινήσεις αυτών που συμμετέχουν. Ο μαθητής του τσαγιού θα πρέπει να θυμάται πάνω απ’ όλα ότι, το κλειδί στις κινήσεις έγκειται στο πνεύμα και την αφοσίωση του ατόμου. Μια συγκέντρωση τσαγιού είναι μια συνάντηση του οικοδεσπότη και του προσκεκλημένου που ρυθμίζεται από την διαδικασία και τον ρυθμό. Αναμένοντας την είσοδο του οικοδεσπότη στην αίθουσα του τσαγιού, οι προσκεκλημένοι κάθονται ήσυχα, απορρο- φώντας την ήρεμη ατμόσφαιρα που δημιουργεί η αίθουσα και τα σκεύη που έχουν επιλεγεί για την περίπτωση. Όταν εμφανισθεί ο δάσκαλος και αρχίσει την παρασκευή του τσαγιού οι κινήσεις του μεταδίδουν αυτήν την ηρεμία. Η διαδικασία της εκμαθήσεως της σωστής παρασκευής του τσαγιού είναι αργή και ακριβής. Η επιδίωξη του δάσκαλου είναι να ενσταλάξει στον μαθητή την σωστή ψυχολογική στάση που χρειάζεται, όπως για παράδειγμα στον καθαρισμό του κουταλιού του τσαγιού ή όταν σερβίρει τσάι στους προσκεκλημένους. Αυτό που είναι απαραίτητο είναι η απόλυτη συγκέντρωση του μαθητή σε όλες τις φάσεις της προετοιμασίας του τσαγιού.

Μετά από 100 περίπου χρόνια από τον θάνατο του Rikyu η τέχνη του τσαγιού άλλαξε σε «δρόμο του τσαγιού» (Chado ), μια μορφή θρησκευτικής και πνευματικής εξασκήσεως.

Σήμερα η ιδέα του Wabi Sabi έχει υποκατασταθεί από την επικέντρωση των διαφόρων Σχολών του τσαγιού στην Διεθνή Ειρήνη και την βαθειά επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων.